XIX yüzyılında Rusyanın Azerbaycanda Hrıstianlıq yaymak politikasında İngiloylar

 

 

 

 

 

İrade Aliyeva

 

Kafqaz Albaniyası etnoslarından birinin nesilleri olan ingiloylar şimdi hazırda Azerbaycanın Kuzey-Batı zonasında – Qax, Zaqatala, Balaken rayonlarının erazisinde yaşayırlar. Ingiloyların az bir kısmı Türkiyede ve diger bir kısmı ise Gürcüstanda meskunlaşmışlar  (Aliyev Şirinbey,  İngiloylar, Bakı (2007)  s.6).

İngiloyların daha fazlası müslüman (sünnü), çok az bir kısmı ise pravoslavdır yani hristiandır. Önceler müslüman olan pravoslav ingiloyları XIX yüzyılın II yaрısında xristianlaşdırılmışlar.

Eski menbelerin melumatına göre, XIX yüzyılın 60-cı yıllarında Eliabad kendinden (köyünden) 40 aile Rusiya impеriyasının zorla hristianlaştırмa siyasetine etiraz olaraq köçüb Türkiyeye gelmişlerdi. Hazırda onlaрın nesilleri Adana vilayetinin Ceyhan ilçesindeki Dağstan kendinde yaşayırlar. XX yüzyılın 30-cu yıllarında ise Qoрağan kendinde yaşayan hristian ingiloyların ekseriyyeti Gürcüstana köç ederek Tsiteltskaro rayonunda Samtatskaro (eski adı Anaqar Qorağan) kendinde meskunlaşmışlar meskunlaşmışlar  (Aliyev Şirinbey,  İngiloylar, Bakı (2007)  s.6). Doğma yurddan ve etnosdan ayrı düşmelerine baxmayaraq, her iki köyin ehalisi kendilerinin Azerbaycan etnosu olduqlarını unutmamışlar.

Kafkaz’da büyük Gürcüstan yaratmayı hayal eden gürcü milliyyetçileri rusların yardım ile Kuzey-Batı Azerbaycan topraklarının ‘eski Gürcüstan toprakları’, bölgenın eski ahalisi olan ingiloyları müslüman olmalarına rağmen hristian olan ve gizlinde bu dine ibadet eden ‘gürcüler’ olduklarını söylemektedirler. Doğu Gürcüstan’da kendi eğemenliyinin kuran Rusya komşu Azerbaycan topraklarını da kendi ülkesinin sınırları içerisine salmak amacıyla XIX yüzyılın evvellerinden yürüşlere başladı. İlk hadef  bağımsız Car-Balaken icmaları idi (AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom II, Тiflis 1868, s. 685).

Ruslar’ın bu planlarının amacı Kuzey-Batı Azerbaycan ülkelerinin içerlerine doğru yürümek, Car-Balaken’i tutarak dağlıların ‘yenilmezlik’ karizmasını çizmek ve Güney Kafkazın hristian ahalisinin güvenini kazanmak idi. Car-Balaken cemaatlerinin savaşma isteyinin ne kadar güclü olmasını bilen imparya generalleri savaş hazırlıkları yapmakla yanısıra ideoloji tebliğatı kullanmayı düşünürlerdi. Bölgenin tarihi ve ahalisi hakkda yeteri kadar bilgiye sahip olmayan Rus  generalleri gürcü milletçilerini çok başarı ile kullanmışlardı.

İmparyanın çıkarları ile çakışdığına göre generaller gürcülerin art niyyetlerini kullanarak ingiloylarla ilgili kendi planlarını kurmaya başladılar. Pilanı kapsıyan esas amiller ahalinin barış içerisinde yaşadığı Car – Balaken azınlıklar arasında karşıdurma yaratmak, ingiloyları hristianlaştırmak, onları müslüman ahaliye karşı kullanmak ve bölgede imparatorluğun devamiyyetini qarantiye almak idi (Aliyev Şirinbey, Rusiya İmperiyasının Şimali Azərbaycanda müstəmləkəçilik siyasətində  ingiloyları xristianlaşdırmaq cəhdləri, Bakı Universitetinin haberleri. Saylı: 2 (2000)  s. 91).

Rus yüzbaşı Orbeniani 1906 yılının aralık ayında Aliabad köyünde ordugah kurdu. O, baş komutan qraf Qudoviçe raporunda yazıyordu. Carlıların eskiden kendilerinin olduğunu düşündükleri Aliabad, Mosul, Varxyam, Tasmallı, Zeyem, Menepaşa, Qandax ve Yengiyan köylerinin ahalisi önce Gürcistan tahtına mensub olmuş ve kendi topraklarında kalmış gürcilerdir. Carlıların güclenmesi sebebi ile onlar kendi bağımsızlıklarını hayel bile edemez duruma gelmişdilerdi. Yüzbaşı  Orbeniani Qudoviçden bu köyleri kendi egemenliyi altına almasını ve onların güvenliyini sağlamak amacıla Araz nehrinin kıyısında küçük istehkam engelleri yaratmasını rica etmiş (AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom III, Тiflis 1868, s. 320-321).  Bunun yanısıra o, bu planı heyata keçirtmekle dağlıların ve carlıların Gürcistana hücumlarının engellemeyin mümküm ola bileciğini bildirmiştir. Fakat tarihi durum  Orbenianin bu planın heyata keçmesine imkan vermedi.

Rusiyanın ingiloyların hristianlaşdırılması yönünde yürütdüyü siyaset Gürcistan ekzarhinin fealiyyeti ile bağlantılı idi. Gürcistan ekzarhının gönderdiyi papazların hristianlaşdırdıkları ingiloylara gürci ismi verirdi. İngiloyların hristianlaşdırılması ile yanı sıra ingiloyların gürcileşdirilmesi politikası da yürütülüyordu. 1822 senesinin ağustos ayında Gürcistan ekzarhı general Velyaminova yaztığı mektubda İlisu sultanlığına gönderilmiş papazların  karşılaştıqları zorlukları aktarmıştır. Adı geçən mektupdan 1822 temmuzda Qax köyünde 6 kişinin Tiflise getmesi ve Gürcistan ekzarhında kökenlerinin hristian olması sebebile kendilerinin hristianlığa kebul edilmesinin rica etdikleri anlaşılır. Gürcistan ekzarhı ingiloy köylerine missionerlerin gönderilmesini kararlaşdırmışdır. Ekzarh 6 kişinin vaftis edilmesini emr etdi. Siqnah bölgesinde azsubay knyaz Şermazan Abxazovun kumandanlığında 2 papaz – Mihail Vatsvalov ve İosif Phovalişvili ekzah tarafından Qah köyüne gönderilmişdir.

Papaz M.Natsvalovun 20 temmuzda ekzarha yazdığı mektubda kendilerin Ahmet Sultanla görüşmediklerini onu bilgilendirmeden 3 gün içinde 17 kişini vaftis etdiklerini aktarmışdır. Ahmet Sultan iki oğlunu da yanına alarak 23 haziranda Qaha gelmiş, konuyla ilgilenilmiş ve kim isterse hristianlığı kabul ede bileceyini, bu konuda onu da onlara hiç bir engel olmayacağını bildirmiştir. Sultanın oğlu 2-ci Karabiner alayının podporiciki Alhaz bey halkı toplayarak camiye gitmelerini ve hristianlığı kabullenmek istemediklerini söylemelerini emr etdi. 24 temmuzla vaftiz edilen 17 kişi de dahil olmakla ahali camiye giderek hristian olmak istemediklerini bildirdiler. Tifliste vaftis edilmiş 6 kişi tövbe etmekden çekindiler. Buna ramen halk geri adım atmadı. Papazlar geri dönmek zorunda kaldılar (AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom VI, çast I,  Тiflis 1874, s. 427-428).

27 ekim Gürcistan ekzarhl general Yermolova  mektub yazarak Ahmet Sultanın oğlu Alhaz beye yardım edenleri engellemesini rica etmişdir. General Yermolov 30 kasımda (sentyabr) cevap mektubu gönderdi. “…devletimizin o topraklarda kendi egemenliyini sağlamadığı sürece o arazilerin kökenli yarımvahşi kalkına hristianlığı kabul etdirmek çok zor olacak. Car bölgesinde bizim ordularımız olmadığı için burada misionerlerin karşıla bileceyi barajların ve müslimanların onları engellemesini yasaklamak gücüne sahib deyiliz. Biliyorum ki, emirleri yerine getirmeyenleri cezalandırmak zorundayım. Bunun için ise silahdan başka bir çözüm yoktur.” (AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom VI, çast I,  Тiflis 1874, s.429).

Baş komutan qraf paşkeviç 1830 senesinde bu arazileri zapt etdikden sonra carlılar köle haline saldıkları hristianların dini ibadetlerini yerine getirmelerini, kilse dikmelerini engelliyrlardır. Artık hükümet ingiloyların hristianlaşdırılması yönünde kesin addımlar atmak istiyordu. Aynı senenin mart ayında qraf paskeviçin verdiyi emrin 6-7-ci başlıklarında ingiloylardan bahs ediliyordu. Car-Balaken ayaletinde keçici hükumet başkanı olan knyaz Bekoviç Çerkasskinin göreceyi ilk işler hakkında bu emirde asilli bilgi vermiştir. Gürcistan ekzarhı ile ilişkiler yaradılmış, bölgeye yeteri kadar papazların gönderilmesi ve hristianlaştırılmanın hayata geçirilmesi yönünde hükumetin bütün vasıtalarla yardım edilmesi taleb olunuyordu (AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom VII, Тiflis 1878, s. 439-443).

1830 senesinin nisan ayının 15-de qraf  Paskeviç mitropolit İohan, bilgili gürcü papasların Çar ayaletinde yerleşen ingiloy köylerine göndermesi teklifinde bulunmuşdur. Mitropolit bu fikri onaylayarak her türlü yardım edeceyini bildirmiştir. Fakat Car-Balaken ayaleti geçici hükumetinin başkanı kn Bekovic – Çerkasski 1830 senesi 25 nisanda yazdığı mektupta papazların gönderilmesin itiraz etmiş, ingiloylara karşı olan kalıplaşmış düşüncelerin hakikatla hiç bir bağlantısı olmadığını itiraf etmişdir…. Bu ahali arasında missionerlerin buraya gelmesi hükumetimizle ilgili olumsuz fikirlerin oluşması ile sonuçlanmasına sebep ola bilir. Diğer taraftan bir sene yarım provaslav kilsesinden ayrılarak islami kabul etmiş ve müslüman olarak yaşamış ingiloyların missioneri sevgi ve sayğı ile karşılayacaklarına emin olmak çok zor. Bu yönden yerli ahali arasında itirazların alevlenmemesi için missionerlerin ilk önce İlisu sultanlığında yaşayan ingiloylar arasında gönderilmesi daha güvenilir olmazmı? Bu ingiloyların düşüncelerinin sakinleşmesi için zaman kazandırmış olur…(AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom VII, Тiflis 1878, s.446).

1803-1830-lu yıllarda Rusya imperyasının başkanları gürcü din adamlarının tüm çabalarına rağmen Car-Balaken ayaletinde 32 kişi hiristianlaştırılmıştır (AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom VIII, Тiflis 1881, s. 247). Savaştan sonra  hiristianlaştırılma işi yeniden gündeme getirildi. Qah köyünden olan molla Ali baba akrabalarını da yanına alarak Tiflise gitmiş, burada Kafkas emiri olan knyaz Vorontsovla buluşarak hristiyan olmak istediğini söylemiştir (SQİA Az. R.F. 579, оp.1, d.1. İnqloiski Blaqoçinie, s. 10-11). Böylece Qah köyünü yeni-yeni missionerler akın etmeye başladı. 1854 yılının mart ayında papas  İov Tsiskorov 1170 kişini vaftiz etmiştir (AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom X, Тiflis 1885, s. 830-831).

1849-1851-yıllarında knyaz M.S. Vorontsov bildirirdi: “Hristianlığı kabul etmiş ingiloylar ibadert etmelerini kolaylaşdırmak amacı ile 3 kilse yaptırmış oraya Gürcistan ekzarhı tarafından gürci ve azeri dillerini bilen papazlar gönderilmiştir” (AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom X, Тiflis 1885, s. 898). Knyaz Vorontsoy hesabatında ingilyoların hristianlaşdırılması işinin başarı ile aparıldığının altını çizerek yazıyordu. Bunun için toprak vergisi hariç diğer vergilerde hrisitan olanlara çok böyük kolaylar ve imtiyazlar edilmesinin bizi iyi sonuçlara ulaşdırılacağını umuyorum. Hristianlığın yayılması yönünde hükumetin sıkı dikkat ve nezaretine karşı ingiloylara itiraz etmeye başladılar. 1854 yılı 21 hazirinda Kafkaz Konqresinin başkanı A.İ.Çernişevin imperator I. Nikolaya ismarladığı bilgide Alibeyli köyü sakini olan İvan ve Aleksandr Aslamazaşvili ve Qah köyü sakini İvan baba Buruçaşvili bu bölgelerde molla olmaşdır. Onlara 200 rubl civarında maaş bağlanmış olduğuna rağmen hristianlığı kabul etdikden sonra bu maaşın kesildiyini ve bu sepepden de mali durumlarının zorlaşdığını aktarmışdır. Bu sepepden de I Nikolay bu şahıslara çar hazinasınden 50 rubl gümüş para verilmesini emr etmişdir (KOLONİALNAYA politika rossiyskoqo tsarizma v Azerbaydjane, çast II, Moskva-Leninqrad, 1936, s. 396-397).

1850-1856 senelerinde İlisu sultanlığı arazisinde Qah, Qorağan, Alibeyli, Kötüklü, Meşebaş köylerinin tem ehalisi bir kaç aile Şotavardan Yenisey arazisinde olan Yengihan köyü ile yanısıra bir kaç diğer köylerin de ahalisi hristianlaştırılmıştır. Qahda ve Qorağanda kiliseler Alibeyli ve Yengianda ise ibadet evleri inşa edilmiştir. 1858 senesinde Tasmalı, Zeyem, Lelepaşa, Marsan ve Yengian köylerinin ahalisi tamamile  hristianlaştırılmıştır (SQİA Az. R.F. 579, оp.1, d.1. İnqloiski Blaqoçinie, s. 10-11).

Hukümet ingiloyların hristianlaştırılmasının hızlandırmak, insanların hristianlığa ilgisini çekmek üçün türlü-türlü planlar olquluyordu. 1857-1859 senelerinin olaylarından bahs eden bazi kaynaklardan general ferdmarşal knyaz A.İ.Baryatinskinin aktardığı bilgilerden anlaşılıyor ki, ingiloylar hristianlığı kabul etdikden sonra lezgilerden toprağa göre bağımsızlıkları aradan kalkmıştır. Hristianlığı kabul etmiş ingiloylar 1860 senesinden itibaren diğer vergilerden 6 seneliyine azad edilmişlerdir.

A.İ.Baryatiniski yapılanlar sahesinde İlusu civarında yaşayan tüm ingiloylar Yenisel bölgesinde yaşayan ingiloyların ise büyük bir kısmı, hatta, kökenleri lezgi olanları bile hristianlaşdırıldığını bildirmiştir (AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom XII, Тiflis 1904, s. 1349).

1861 senesinde 20 bin kişi hristianlaştırılarak  vaftsiz edilmiş ve Balakeni de içine almakla 9 provoslav prixodu yaratılmıştır. 2 provolsov prixodu yaratılmıştır. İngiloyların toplu şekilde zorla hristianlaştırılması onların bu duruma itiraz etmelerini sebep olmuştur (SQİA Az. R.F. 579, оp. I, d. З.İnqloiski  Blaqoçinie, s. 15).

Semyon Esadze yazırdı. “…Aliabad naibliyi ahalsinin hristian olmasına inanarak 1861-1863 senelerinde Karasu, İlusu, ayeletlerinin başkanları ingiloyların eski inamını berpa etmeyi düşünürlerdi..” Polis müsliman suçluları azad edeceyine söz verir, hırsız, ahlaksız, adamalrı müslümanlıktan vaz geçirmeye çalışırdılar. Bölge başkanı “Yeni dini kabul etmiş kişiler öyle ahlaksız ve kötü hareketler yapıyorlardı ki, bunları söylemeyin bile ahlaksızlık olduğunu düşündüyünü bildirmiştir. ”  Polis ve din adamları İnvilin anlattığı bazı hakikatları kullanarak onlara türlü-türlü vadler verirlerdi. Papazlar ingiloyların hristianlığı kabul etdiyi taktirde uyğun şartlarla toprak ala bileceklerini söylüyorlardı. Bulatov, Purseladze ve Belidze polisin hristian olunmak istemeyen yaşlı bir kişinin 3 defa döyüldüğünün vaftsız olunmak istemeyen halkın askerleri tarafından zor kullanılarak vaftsız olunduklarının şahiti olmuşlardı (ESADZE S. İstoriçeskaya zapiska ob upravlenii Kavkazom, tom I, Tiflis 1907, s. 210-212).

Zorla hristianlaştırılma bunu kabullenmeyen ingiloyların 1863 senesinde isyana kalkmaları ile sonuclandı. Balakende bu isyana Hacı Murtuz başçılık etmişdir. Knyaz Şalikov isyan zamanı Zakatalada öldürülmüşdür. Bir ay kadar süren isyan ruslar tarafından yatırıldı (SQİA Az. R.F. 579, оp.1, d.3. İnqloiski Blaqoçinie, s. 15-16). 1863 senesinde hökümet Aliabad isyanın yatırılmasında silah kullanmaktan çekinmişti. Buna sebep Car-Balakende çıkmış isyanla aynı zamanda ingiloylarında isyan etmeleri idi. Hükumet bu ayaletlerde yürütdüğü sert kanunları yumuşaltmak ve ahaliyi kendilerinden razı salmak zorunda idi. Bu sebepden de zorla hristianlaştırılan ehalinin yeniden islama dönmelerini izn verildi. Tasmalı, Zeyem, Lelepaşa, Marsan, Yengian, köylerinin ahalisi de Kafkaz canişinine müraciet ederek kendilerinin zorla hristianlaştırılmasına karşı çıktıklarını bildirmiştiler. Fakat savcılık bu sorunun asassız olduğunu düşünmesine rağmen hükumet bilinmeyen sebeplerden dolayı ingiloylara islama dönmeye izn verdi (SQİA Az. R.F. 579, оp.1, d.1. İnqloiski Blaqoçinie, s. 10-11). Hükumet ingiloyların islama dönmeleri için yalnız bir sene 1863 senesini tayin etdi. İngiloyların çok büyük bir kısmı 1863 senesi içerisinde islama döndü. Sonuçda 9 prihoddan 7-si kapandı. Qah, Alibeyli, Qorağan ahalisi islama dönemediler. Bu köylerde olan kilseler kendi arazilerinde yaşayan ingiloyların islama dönmelerini kısmen önleye bildi (SQİA Az. R.F. 579, оp.1, d.3. İnqloiski Blaqoçinie, s. 16). 1863 yılı olayları Zakatala ilinde hristianlığın “başarıyla yayılmasına”  son vermiş oldu.

XX asrın ilk başlarınadek hükumetin ve missionerlerin hedefleri Qah, Alibeyli, Kötüklü, Meşebaş, Büyük ve Küçük Alatemur, Karameşe gibi köylerde hristianlığın yayılmasına yönelmiştir. 1868 yılında Balaken ve Tasmalı prihodlarının çıkmakla Qah, Alibeyli, Qorağan prihodlarında Kafkazda  “Provoslav Hristianlığın berpası Cemiyyeti”nin mali desteği ile ruhani daireleri tikilirdi (SQİA Az. R.F. 579, оp. I, d. З.İnqloiski  Blaqoçinie, s. 8). Zakatala bölge başkanı Serafimov 1880 senesinde yeniden ahalinin hrıstianlaştırılmasına  çaba gösterdi. Tasmalı köyünde 20 evin ahalisi hristianlaştırıldı. 1882 senesinde Serafimovun katl edilmesinden sonra 11 evin ahalisi yeniden islama geri döndü (SQİA Az. R.F. 579, оp. I, d. З.İnqloiski  Blaqoçinie, s. 16-17).

Qah, Meşebaş, Alibeyli, Kötüklü ve diğer köylerde yaşayan “hristian” ingiloylar müslüman hayatı sürürdüler. 1892 senesinde İrodion Okropiridze XIX yüzyılın 80-cı yılları ile ilgili hesabatında yazıyıordu. “Ahali kilselere gitmir, kendi müsliman isimlerini kullanırlardı” (SQİA Az. R.F. 579, оp. I, d. З. İnqloiski  Blaqoçinie, s. 12). Fakat 1884 senesinde Qah ayaletinin başkanı olmuş Merkulov ahaliden bir-birlerine müraciet ederken hristian isimlerinin kullanmalarını, kabir daşlarının gürci dilinde yazılmasını, hafta sonu ve bayram günlerinde kiliseye gitmelerini talep edirdi. Hükumet Markolovun bu emeyini yüksek deyenderilmiş ve bunun karşılığında ödül olarak onu Aliabad ayaletinin başkanı tayin etmiştir. Onun tüm teşebbüslerine rağmen bu ayaletlerde başarı sağlanamadı. 1892 senesinde o, tehdit gücü ile Tasmalı köylülerine hristianlaştırmağı başardı. Fakat bir kaç aydan sonra Merkulovun görevden alınması sebepile onlar yeniden islam dinine geri döndüler. Papazların ve hükumetin ceht etmelerine rağmen Tasmalı köylüleri islama sitaiş etdikleri ve onları bu yoldan caydırmanın mümkünsüz olduğunu bildirdiler (SQİA Az. R.F. 579, оp. I, d. З. İnqloiski  Blaqoçinie, s. 12).

1892 senesine aid olan bilgilere dayanarak anlaşılır ki, hristian ingiloylarının sayısı 612 ev olmuştur. Papaz İrodion Okropizedzinin aktardığı bilgilere göre hristian ingiloylar iki farklı tarafa ayrılmıştılar. Onlardan çok az bir kısmı dini ayinleri davamlı olarak yerine getirmirdi (SQİA Az. R.F. 579, оp. I, d. З. İnqloiski  Blaqoçinie, s. 10-11).

Hükumet papazlar ve “Kafkaz Provoslav hristianlığının berpası cemiyyeti” tüm eksikleri gidermek için uğraşırlardı. İngiloylar arasında hristianlığın dayanıklı olması amacıyla Kürmük mebedinin harabalıklarında ve Meşebaş köyünde kilselerin inşasına başladılar (SQİA Az. R.F. 579, оp. I, d. З. İnqloiski  Blaqoçinie, s. 7-8).

XIX. y.y. 90-lı yıllarda hristianlığın yayılması ve dayanıklı olması için verilen çabalar adı geçen köylerde hristianlığın dayanıklı olması ile sonuçlansa da tüm arazilerde yayılmasını sağlaya bilmedi. Provaslav papazları ingiloyların islama geri dönmelerini önlemek amacıla hükumetden bu şahsların tutklanması talebinde bulundular. Araştırmalar zamanı bazı “hristian” ingiloylar islama uyğun defn eden mollaların tutuklanması ile  karşılaşmışam.

Kaynaklar

AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom II, Тiflis 1868.

1. AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom III, Тiflis 1869.
2. AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom VI, çast I,  Тiflis 1874.
3. AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom VII, Тiflis 1878.
4. AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom VIII, Тiflis 1881
5. AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom X, Тiflis 1885.
6. AKTI, sobrannıye Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissi (АКАК), tom XII, Тiflis 1904.
7. ALİYEV Şirinbey, Rusiya İmperiyasının Şimali Azərbaycanda müstəmləkəçilik siyasətində  ingiloyları xristianlaşdırmaq cəhdləri, Bakı Universitetinin haberleri. Saylı: 2 (2000)  s. 91- 105.
8. ALİYEV Şirinbey,  İngiloylar, Bakı (2007)  s.6).     
9. MAMMADOVA Arzu. Car – Balakan Camaatlığı, Bakı 2008.
10. MAMMADOV Anvar.   Şimal — Qərbi Azərbaycan: Zaqatala dairesi. Bakı 1997.
11. KOLONİALNAYA politika rossiyskoqo tsarizma v Azerbaydjane, çast II, Moskva-Leninqrad, 1936 . 
12. SQİA Az. R.F. 579, оp. I, d. З.İnqloiski  Blaqoçinie.
13. SQİA Az. R.F. 579, оp.1, d.1. İnqloiski Blaqoçinie.
14. ESADZE S. İstoriçeskaya zapiska ob upravlenii Kavkazom, tom I, Tiflis 1907.