Qubadlı. Etnolinqvistik məsələlərə dair (II hissə)
Birincisi, bu həmin bölgələrin bir biri ilə sərhəd olmasıdır, yəni hər iki bölgə tarixi Azərbaycan (Qafqaz) Albaniyanın vilayətləri kimi yanaşı yerləşir, həmsərhəddilər. Faktlar həmin dövrün qaynaqları ilə təsdiqlənir. Məsələn, Musa Kalankatuklu Cavanşirin xəlifə ilə görüşündən sonra vətənə qayıdışından bəhs edərkən yazırdı ki, o, “ … Ayrarat vilayətinə gəldikdə onu Mamikonyan nəslindən olan Qriqor və onun əyaları qarşılaşdılar. … Cavanşir yoluna davam edərək təmtəraqla Qirdman vilayətinə gəldi … “
Hazırda Qubadlı ərazisi tarixi Albaniyanın tərkib hissəsi olduğuna görə albanların soy kökünü öyrənmədən də bu mürəkkəb məsələnin açıqlanması çətin olacaq. Buna görə də Qırdman/Girdman/Qardabani etnoniminin mənasını açıqlayanda şübhəsiz biz qaynaqlara, bilavasitə Musa Kalankatuklunın albanların mənşəyinə dair məlumatlarına da nəzər salmalıyıq. Bütün təhriflərə bamayaraq alban tarixçisi albanların türk olmasını bir neçə dəfə özü təsdiqləyir. Birincisi, Musa Kalankatuklu bunu albanların Sisak nəslindən olmasını göstərərək, bəzi tarixçilərin albanların güya “qafqaz dilli” olmaları haqqında bütün fikirlərini alt-üst edir. Qubadlı və ətraf bölgərədə “Qafqaz dili”-nə aid bir dənə belə olsun toponimik nümunə yoxdur. Alban tarixçisinin adı çəkilən tayfanı “keturian”-lara aid etməsi isə adı çəkilən məsələdə sonuncu nöqtəni qoyub, bütün digər yanlış fikirləri qapadır
Türklər həmişə öz şəcərələrinə diqqət yetirib və onu öyrənmişdilər. Bizə çatan bütün məlumatlardan göründüyü kimi türklərin ən çox hörmət bəslədiyi heyvanlar “Öküz/Buğa”, “Qurd/Kurt” və “Bars/Arslan” idi. Bu obrazların azərbaycan mifologiyası və simvolikasında birlikdə istifadə olunması da təsadüfü deyil. Məsələn, hər bir Azərbaycan muğamının başlanğıcı “maye — cövhər/substansiya” şöbəsi ilə başlayır ki, bu da “Buğa — Bay/Baq/Бог ” sözünün sinonimidir. Yaxud, məsələn, Rast dəstgahının ardıcıllığına nəzər salsaq, “maye” şöbəsindən sonra “Qurdu (qurdun nəğməsi)” / təhrif olunaraq “kürdü (“kürdün nəğməsi”)/ və “şikəste-i bars (barsın nəğməsi)” /təhrif olunaraq (“farsın nəğməsi”)/ şöbələri gəlir
İslamın yayılmasından sonra bu dinin Təkallahkıq fəlsəfəsi “Boz qurd” ideyası ilə uzlaşmadığına görə o, tədricən tələffüz baxımından dəyişərək, əvvəlki mənasını itirir. Həmin təhriflərin nəticəsidir ki, türk mənşəli Koroğlu və dərbəndli türk qızı Möminə xatunun oğlu Həsən dastanda “Kürdoğlu”, “Qurdəmir” “Kürdəmir”, “Qurdxanə” “Kürdəxanı”, “Qurdu” “Kürdü” kimi səsləndi
Gürcü salnaməsi “Gürcü” adının məşəyini Türk dünyası ilə bağlayır və bunu bir daha Vaxtanqın “Qurqusar/ Qurd başlı” kimi adlandırılması ilə təsdiqləyir
Burada başqa maraqlı faktlar da üzə çıxır. Bu da “gilan” və “gorus” adları ilə yaranan mübahisələrdir. Araşdırdığımız faktlar isə bir daha bu ərazinin qədimdən türk yurdu olmasını təsdiqləyir. Məsələn, Makedoniya sülaləsindən olan Bizans imperatoru VII Konstantinin Porfirogenetin (Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος) (
Biz yuxarıda türk-kadusi tayfasının adına da qeyd etmişdik. Maraqlıdır ki, roma tarixçisi Böyük Plininin “Təbii tarix” əsərində yazılır ki, Azərbaycanda, o cümlədən Albaniya ərazisində, yaşayan kadusilərin adlarından biri də “gel” idi
Amma gellərin və leqlərin mənşəyi haqqında indi də müxtəlif fikirlər vardır. Məsələn, “Midiya tarixi”-ndə İqrar Əliyev Albaniya tayfaları haqqında yazırdı ki, gellər və leqlər qeyri ariyanı tayfaları idi
İ.Əliyevdən fərqli, F.Məmmədova qəti olaraq gelləri və leqləri qafqaz dilli hesab edir
Yazılı qaynaqlarda gərgərlər türk noqaylılarla eyniləşdirilir. XVIII əsrdə əslən alman səyahətçisi olan Tunmann isə noqaylar haqqında belə yazırdı: “O ki qaldı noqayların dilinə onlar (osmanlılar ) üçün çətin anlaqlıdır, çünki onlar çox tələsik və boğaz səsləri ilə zəngin danışırlar”
Bütün təqdim olunan faktlar, yəni gellərin türk mənşəli olması, bir daha “Gilan”, “Görus/(G)Orus/Aruz” və “Zilan/(G)ilan” adlarının türk “gel”-lərlə bağlı və türklərdən alınmasını sübut edir. Bunlara əsaslanaraq deməliyik ki, hazırda “Zilan”-lı adı ilə tanınan tayfa kürd dilini mənimsəmiş türk tayfasıdır. Ola bilsin ki, sonralar türk-gellər hansısa mərhələdə hazırda ”kürd” adlandırdığımız xalqın dilində danışmağa başladı və “iranlılaşdı”. Bu cür prosessləri Qarabağda yaşayan, və hazırda qriqoriyalaşan və erməniləşən türklərin və iranlılaşan türk-talışların timsalında müşahidə edirik.
Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, əgər biz kürdlərin bura köçməsi haqqında məlumatlara inansaq, kürd-goruslar bu ərazilərə yalnız XVI əsrin 80-ci köç etmişlər. Lakin “Gorus”adına gəldikdə, onu kürdlərlə bağlamaq olmaz, çünki qaynaqların məlumatına görə 821-ci Arsax hakimi Varaz-Trdat Sünik hakimi Nerseh tərəfindən öldürüldükdən sonra, onun qohumlarından biri, Əbuləsd kömək üçün Babəkə müraciət edir. M.Kalankatuklu yazır ki, Əbüləsədin qətlindən sonra üsyançılar “Qoroz” qalasına sığınaraq, on iki ay ərzində Babəkə müqavimət göstərdilər
Nəhayət, o ki qaldı “Qubadlı” adına burada el qəhrəmanı, əslən Qubadlının Aşağı Mollu kəndindən olan Qaçaq Nəbi haqqında xalq mahnısından olan sözlərə nəzər salaq:
Boz at, səni sər tövlədə bağlaram
And içirəm səni məxmər çullaram.
Boz at, məni bu davadan qurtarsan,
Qızıldan, gümüşdən səni nallaram.
Yuxarıda gördüyümüz kimi şahsevənlərin yerləşdirilməsi ilə bağlı məlumatda Kozatlı və Kobatlı/Qubadlı tayfalarının adlarının burada yanaşı işlədilməsidir. Türk tayfaları arasında eyni tayfanın adı qaynaqlarda fərqləndirici “k” və “b” ön qoşması ilə istifadə olunur. Məsələn, türk-bulqar utiqur tayfasının adı bir yerdə “kutiqur” digər yerdə isə “bitoqur” kimi yad edilir. Buna əsaslanaraq demək olar ki, “Kozatlı” adı elə “Bozatlı” deməkdir
“At” türklərdə “murad, namus” rəmzidir ki, qədim türk qanunlar toplusu “Törə”-yə görə at oğrusu (!!! -) cəmiyyət tərəfindən qəbul edilmir və həmin şəxs qatil və zina edən kimi edam olunmalı idi. At oğruluğu türk xasiyyətinə xas olan bir keyfiyyət deyil!!!
Biz burada “Qubadlı” adının mənasını “quba+d/t (cəm şəkilçi) + lı (mənsubiyyət suffiks) kimi də şərh edə bilərdik. Lakin tərəkəmə həyat tərzi və türkün məişətində atın hansı yer tutduğunu nəzərə alaraq qəti olaraq deməliyik ki, “Qubadlı” adı bilavasitə həmin tərəkəməlikdən yatanan bir toponimdir. B.Ögəlin yazırdı ki, əski türkcədə “quba/kuba” sözü ata aid olunan bir addır
Ədəbiyyat siyahısı
1 Azərbaycan tarixi.İ.Əliyevi redaktəsi ilə . c. I. Bakı. 2007,
1a.Gökalp Ziya Türk medeniyyet tarihi. İstanbul.1976
2.Kalankatuklu Moisey Albaniya tarixi; Qoş Mxitar Alban salnaməsi. Bakı. Elm.1993
3.Kaşğari Mahmud Divanü lüğat-it-Türk. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əskər. , c.IV, Bakı.2009.
4.Məmmədova İradə Ağrı dağı və yaxın çevrəsinin əhalisi rus dilli müəlliflərin əsərlərində (XVIII – XİX əsrinbirinci yarısı)// Orta əsrlər Şərqinin və mənbəşünaslığı – Azərbaycam Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Ziya Musa oğlu Bünyadovun 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi simpoziumun Materialları. Bakı. 7-8 may 2012-ci il. Bakı. 2012.
5.Ögel Bahəddin Türk mifolojisi. Ankara. 1989. c. I
6.Rzayev Firudin Naxçıvanda miladdan öncə və sonra yaşayan tayfaların etnogenezməsələsi// Naxçıvan: Tarix, gerçəklik, müasirdurum, inkişaf perspektivləri. 9-10 iyun 2006-cı ildə keçirilmiş beynəlxalq simpozimun materialları. Naxçıvan. 2006.
7.Sadıq İslam Eyni adlı şumer-türk toponimləri // Azərbaycan Tarix Qurumu. Tarix və Gerçəklik, 2010, 1-ci cild
8.Абру Хафиз Зайл-и джами ат-таварих-и Рашиди. Перевод с персидского, предисловие, комментарий, примечания и указатели Э.Р.Талышхановой. Баку.2007
9.Алекперов Алекпер Еще раз об этносе-разрушителе или о чем звенит колокольчик В.А.Шнирельмана (рецензия на книгу В.А.Шнирельмана «Войны памяти. Мифы идентичность и политика в Закавказье. М. 2003) // Sosial bilgilər. № 1. Bakı. 2004. ss.3-20;
10Алекперов Алекпер Еще раз об этносе-разрушителе или о чем звенит колокольчик В.А.Шнирельмана (рецензия на книгу В.А.Шнирельмана «Войны памяти. Мифы идентичность и политика в Закавказье. М. 2003) // Журнал «Азербайджан и Азербайджанцы», Президиум НАН Азербайджанской Республики,№1-2, Vol 105-106,
11.Алекперов Алекпер Кадусии как древнейший тюркский этнос Азербайджана // Dirçəliş XXI əsr, 147/148.2010.
12.Алекперов Алекпер Тюрки Азербайджана. Изд. Şərq-Qərb. Баку с.270-311
13.Алекперов Алекпер Этимология некоторых названий тюркско-албанского происхорждения //Dirçəliş XXI əsr. 158-159/2011,
14.Алиев Играр Очерки истории Атропатены. Баку. 1989,
15.Армянская география VII по Р.Х. (приписываемая Моисею Хоренскому). Изд. К.Патканова. СПб.1877
16.Артамонов М.И. История хазар. Изд. Государственного Эрмитажа. Ленинград..1962,
17.Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов (1097-1231). М.1986,
18.Букшпан А Азербайджанские курды. Баку.1932.
19.Велиев (Бахарлы) М.В. Азербайджан. Физико-геграфический очер. Баку.1921,
20.Гейбуллаев Г.А. Топонимия Азербайджана. Элм. Баку. 1986
21Древнетюркский словарь. Л.1969.
22.Зейдлиц Н. Исторический обзор Бакинской губении. Тифлис.1870
23.Каланкатуаци Мовсес История страны Алуанк. Пер. Ш.Смбатяна. Ереван.1984
24.История Азербайджана под ред. А.Гулиева, т.1.Баку.1957.
25Мамедова Фарида Кавказская Албания и албаны. Баку.2005
26.Mедведская И.Н. Древний Иран накануне империй (IX-VI вв. до н.э.) История Мидийского царства. Изд.Петербургское востоковедение. СПб. 2010.
27.Орозий Павел История против язычников // http://www.e-reading-lib.org/bookreader.php/143248/Oroziii_-Istoriya_protiv_yazychnikov.html
28.Хоренский Моисей История Армении. М.1863,
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru
Ələkbər Ələkbərov
Mənbə : “Dirçəliş XXI əsr” jurnalı